Rođendani su postojali otkako je nastao život na Zemlji, ali praksa da se taj dan obeležava godišnjom proslavom relativno je nova. Iako se na internetu često pominje da su prvi rođendani slavili drevni Egipćani, retki klinasti tekstovi stari četiri milenijuma dokazuju suprotno.

„Prvi dokazi o proslavi rođendana potiču iz ekonomskih tekstova iz Lagasha“, važnog grada u drevnoj Sumeriji, regionu južne Mezopotamije koji se smatra mestom najranije poznate civilizacije, rekao je Vladimir Emeljanov, istoričar sa Univerziteta u Sankt Peterburgu, za Live Science.

Emeljanov je proučavao klinaste ploče iz trećeg milenijuma pre nove ere, iz doba vladavine kralja Lugalande (2384–2378. p. n. e.), koje spominju praznike povodom rođenja dece vladara. Po tekstovima, rođenje u elitnoj porodici pratilo je žrtvovanje životinje, koju su živi delili sa svojim preminulim precima. „Kada je Lugalanda svrgnut s vlasti, beleženje rođendana je prestalo“, dodao je Emeljanov. „Koliko ja znam, slične proslave nisu postojale u Egiptu ili drevnoj Maloj Aziji (današnja Turska).“

Zabluda o egipatskim rođendanima verovatno potiče iz Biblije, Knjige Postanja 40:20, gde piše: „I dogodi se treći dan, koji bijaše faraonov rođendan, da priredi gozbu svima slugama svojim.“ Međutim, prema Emeljanovu, proslave faraonskih rođendana poznate su tek iz ptolomejskog perioda (305–30. p. n. e.).

Još jedan rani zapis o rođendanima dolazi od grčkog istoričara Herodota. U petom veku pre nove ere, Herodot je pisao o običajima Persijanaca u „Istorijama“, navodeći da „od svih dana najviše poštuju onaj na koji su rođeni; na taj dan smatraju prikladnim prirediti gozbu raskošniju nego bilo kada.“ I bogati i siromašni slavili su rođendane bogatim jelom i slatkišima.

Ova zapažanja ukazuju da je za Grke u visokom klasičnom periodu proslava rođendana bila neuobičajena. U petom do trećem veku pre nove ere, ljudi su više obraćali pažnju na horoskop novorođenčeta, kako bi predvideli kakav će život voditi.

Emeljanov nije precizno odredio kada su počele redovne godišnje proslave rođendana. Tradicija je možda započela kod sumerskih kraljeva pre 4.000 godina ili kod Persijanaca u petom veku pre nove ere, pa čak i pre nego što su ljudi počeli da ih beleže.

Do kasnijih godina rimske republike (509–27. p. n. e.) običaj proslave pojedinačnih rođendana bio je široko rasprostranjen. Za dokaze Emeljanov navodi proslavu rođendana u latinskoj komediji „Pseudolus“ iz 191. p. n. e., kao i pismo rimskog govornika Cicerona u kojem spominje proslavu rođendana svoje kćerke iz 50. p. n. e. U prvom veku nove ere, rimska žena je pozvala prijateljicu na proslavu svog rođendana u utvrđenju Vindolanda u današnjoj Engleskoj.

„Jedno je sigurno, dan rođenja jasno izdvaja jednu osobu od druge“, piše Emeljanov. Kako su drevna društva sve više obraćala pažnju na pojedinca, a ne samo na zajednicu, „rođendan postaje znak ličnog postojanja i temelj individualnog uspeha.“

Nije iznenađujuće što su, poput ptolomejskih faraona, kasniji kraljevi i vladari koristili rođendanske proslave i za političku promociju. Godine 1748. Velika Britanija uvela je godišnji običaj proslave rođendana suverena. Tokom Američke revolucije, kolonisti su, umesto da slave kralja Džordža III, priređivali karikaturalne pogrebe i onesposobljavali britanske topove. Rođendan Džordža Vašingtona takođe je proslavljan tokom rata, a bend mu je svirao u Valley Forge 1778. Inspiracija je verovatno potekla od britanske tradicije. Kada je Vašington postao predsednik, njegov rođendan postao je popularan nacionalni događaj, ali tek 1879. 22. februar postaje praznik u SAD.

Istorija modernih rođendanskih proslava

Savremena zapadna proslava rođendana izgleda da vuče korene iz renesanse, ali je procvetala u industrijsko doba, tvrdi Hizki Šoham, istoričar sa Bar-Ilan univerziteta u Izraelu. U radu iz 2020. godine objavljenom u časopisu Time & Society, Šoham navodi da je industrijalizacija stvorila potrebu za standardizovanim vremenom i obeležavanjem prelaza vremena kroz lične događaje.

U Zapadnoj Evropi i Severnoj Americi, proslava rođendana uz prijatelje postala je popularna oko 1870. godine, piše istoričarka Elisabet Pleck sa Univerziteta Ilinois. Ideja o rođendanskoj proslavi sa tortom, svećicama i poklonima prvobitno je potekla od bogatih protestantskih porodica u SAD, ali početkom 20. veka tradicija je bila rasprostranjena bez obzira na bogatstvo.

„Kako su se dečiji rođendani počeli prepoznavati, proslave su dobile standardizovani oblik: torta, svećice, pesma i pokloni“, piše Pleck. „Danas više roditelja u Americi nego ikada ranije obeležava rođendan svog deteta godišnjom zabavom.“

Iako je tradicija rođendana kroz istoriju dolazila i odlazila, jedan aspekt proslave ostao je nepromenjen: osigurati da svi - prijatelji, porodica i rođaci - imaju dovoljno hrane za gozbu.